• Інфармацыйна-турыстычны партал Белавежскай пушчыБеларусьвёска Белая, дом 6225063
  • info.npbp.by@gmail.com
Назад к списку

Рука Масквы: забойства ў Белавежскай пушчы 

Амаль не вядомы застаецца  Юзаф Булак-Балаховіч, які загінуў у выніку замаху, падрыхтаванагаи Масквой. 


Юзаф Нікадзімавіч Булак-Балаховіч нарадзіўся на Віленшчыне ў 1894 годзе ў сям’і дробных беларускіх землеўласнікаў. Увесну 1916 года ён паступіў на службу ў Рускае імператарскае войска. Праз год перавёўся ў польскі Першы корпус пад камандаваннем генерала Юзафа Доўбар-Мусніцкага. Пазней, разам з братам Станіславам, удзельнічаў у баявых дзеяннях супраць бальшавікоў у Эстоніі. Наконт этнічнай прыналежнасці братоў Балаховічаў да сённяшняга дня працягваюцца спрэчкі. Усім вядомы словы Юзафа Пілсудскага, якімі ён ахарактарызаваў Станіслава Булак-Балаховіча: «Сёння гэты чалавек рускі, заўтра паляк, паслязаўтра беларус, яшчэ праз дзень — негр». Разам з тым адназначным з’яўляецца той факт, што лёс і жыццё братоў Булак-Балаховічаў былі звязаны з Беларуссю і з’яўляюцца неад’емнай часткай нашай нацыянальнай гісторыі.

У красавіку 1920 года Юзаф Булак-Балаховіч разам з братам стварылі шматнацыянальны атрад у складзе 3-й арміі Войска Польскага. Юзаф Нікадзімавіч неаднаразова ўдзельнічаў у жорсткіх баях з Чырвонай Арміяй і асабліва адзначыўся падчас нападаў на тылы бальшавікоў на Палессі. У белай арміі ён атрымаў званне палкоўніка, а ў польскай быў ужо генералам. У лістападзе 1920 года ў Мазыры Станіслаў Булак-Балаховіч абвясціў сябе галоўнакамандуючым беларускімі войскамі, а яго брат стаў камандзірам добраахвотніцкай арміі. Аднак хутка Чырвоная Армія пачала наступ, і «балахоўцы» вымушаны былі адступіць у Польшчу.

Пасля заканчэння вайны шматлікія былыя жаўнеры арміі Булак-Балаховіча засталіся на тэрыторыі Другой Рэчы Паспалітай. Ім давялося вучыцца жыць у мірных умовах. Значная колькасць «балахоўцаў» накіравалася ў Белавежскую пушчу: там была праца і магчымасць зарабіць на жыццё. Браты Булак-Балаховічы прыехалі ў Белавежу ў маі 1921 года. Юзаф разам з жонкай Зінаідай і сынам Здзіславам здымалі прыватны дом. Галава сямейства займаўся размяшчэннем сваіх былых жаўнераў і арганізацыяй для іх дапамогі. Пазней Юзаф Нікадзімавіч супрацоўнічаў з Дырэкцыяй дзяржаўных лясоў і адказваў за транспарціроўку лесаматэрыялаў з Белавежскай пушчы.

У Маскве, безумоўна, памяталі пра гэтых антысаветчыкаў. Больш таго, у Крамлі разумелі, што «балахоўцы» заставаліся вялікай небяспекай для ўлады Саветаў. Да таго ж большасць з іх жыла ў Заходняй Беларусі і ў выпадку магчымай вайны, улічваючы іх досвед партызанскай дзейнасці, «балахоўцы» маглі стварыць вялікія праблемы для бальшавікоў. Таму і быў распрацаваны план знішчэння Станіслава Булак-Балаховіча. Стаўка была зроблена на тое, што, калі ўдасца забіць «галоўнакамандуючага», яго былая армія перастане быць арганізаванай сілай.

На ролю выканаўцы забойства быў абраны былы «народны міліцыянер» Рыгор Байко (па іншых дадзеных, імя яго было Аляксандр). Байко нарадзіўся ў 1890 годзе ў Гайнаўцы. У 1920 годзе ён падтрымаў бальшавікоў, якія наступалі на Варшаву, і нават «ахоўваў парадак» на Падляшшы. Як вядома, авантура Леніна скончылася «цудам на Вісле», і хутка Войска Польскае ўжо стаяла пад Мінскам. Байко, які ў гэты час карыстаўся псеўданімам «Шумарскі», апынуўся на нелегальным становішчы, сышоў у лес і пачаў займацца браканьерствам і дробным рабаваннем.

Саветы ўзгадалі пра яго летам 1923 года. Байко загадалі падрыхтаваць і здзейсніць напад на Станіслава Булак-Балаховіча. У ноч з 11 на 12 чэрвеня 1923 года невялікая група пад камандаваннем Рыгора Байко заняла пазіцыі на шашы Бельск — Белавежа і пачала чакаць ахвяру.

Некаторыя польскія даследчыкі адзначаюць, што насамрэч ехаць у гэты час павінен быў Станіслаў, аднак у апошні момант захварэў яго конь, і па справах у Гайнаўку паехаў Юзаф Булак-Балаховіч.

Што ж адбылося на лясной дарозе? Вось як апісвала тыя падзеі адна з тагачасных польскіх газет: «Генерал Балаховіч выехаў у Гайнаўку ў 8-30. Там ён сустрэўся з купцом Вішняковым і пазнаёміў таго з палкоўнікам, «балахоўцам» Перамыкіным (братам камандуючага 3-й рускай арміяй Барыса Перамыкіна). Гэта адбылося ў 16 гадзін у рэстаране Лук’янюка. [...] У Гайнаўку выехалі ў 20-30. Спераду сядзелі Булак-Балаховіч і Перамыкін, а ззаду, на мяшках, Вішнякоў. [...] На палове дарогі, калі экіпаж праехаў мясцовасць Звярынец, з цемры выйшаў чалавек, які свяціў электрычным ліхтарыкам і хрыплым голасам запытаў: «Колькі зараз часу, панове?». Балаховіч спыніў каня, а Вішнякоў дастаў гадзіннік і пры святле ліхтарыка адказаў: «Пяць хвілін дванаццатай». «Першая?» — запытаў незнаёмы. «Пяць хвілін дванаццатай», — паўтарыў Вішнякоў. «Першая?» — ізноў сказаў незнаёмы. Вішнякоў паднёс гадзіннік да самага носу незнаёмага і сказаў: «Няхай пан сам паглядзіць. Пяць хвілін дванаццатай». У гэты момант Балаховіч змяніў пазіцыю і запытаў па-руску: «Кто вы? Что вы тут делаете?». Незнаёмы ціха адказаў: «Працуем». «Где вы работаете?» — працягваў Балаховіч. «Там, у лесе», — адзначыў незнаёмы. «Где в лесу? Вы должны знать, в каком лесу и у кого вы работаете», — крычаў Балаховіч. У гэты момант незнаёмы адышоў у бок леса і пагасіў ліхтарык. У цемры было бачна некалькі людскіх фігур. Балаховіч зноў закрычаў: «Эй, сколько вас там? Все выходите на шоссе». Перамыкін выйшаў з экіпажу і тут пачуўся стрэл. Балаховіч упаў паранены. Конь спужаўся і панёсся наперад. Ззаду пачуліся стрэлы».

Далей газета паведамляла, што Перамыкін і Вішнякоў збеглі ў лес і праз некаторы час выйшлі на працоўных, якія адвялі іх у камісарыят паліцыі ў Белавежы. Адтуль яны паінфармавалі генерала Станіслава Булак-Балаховіча аб трагедыі, якая здарылася з яго братам.

Паліцыя, якая хутка была на месцы, убачыла, што побач з перакуленай павозкай ляжаў труп Юзафа Булак-Балаховіча. Куля трапіла яму ў твар і знесла палову чэрапа.Генерал Станіслаў Булак-Балаховіч абвінаваціў у нападзе купца Вішнякова. Аднак сапраўдны забойца заставаўся на свабодзе.У красавіку 1926 года Рыгор Байко забіў уласніка мясной лаўкі ў Белавежы Караля Лаша. Паліцыя параўнала два забойствы і прыйшла да высновы, што яны былі здзейснены адным чалавекам. Праз год Байко схапілі.

Падчас следства злачынца здаў сваіх паплечнікаў: Станіслава Арцішэўскага, Аляксандра Бартасяка, Міхала Лешчука. Па выніках следства адбыўся суд, які прыгаварыў Байко да смерці. Пазней, праўда, прысуд быў заменены на пажыццё­вае турэмнае зняволенне.

Пасля стварэння лагера ў Бярозе-Картузскай туды, сярод іншых, перавялі і забойцу Юзафа Булак-Балаховіча. Свабоду Рыгор Байко атрымаў пасля 17 верасня 1939 года. Далейшы лёс яго невядомы.

Юзафа Булак-Балаховіча пахавалі на могілках у Белавежы. На месцы забойства генерала быў пастаўлены крыж. Пасля пачатку Другой сусветнай вайны шмат былых «балахоўцаў», нягледзячы на ўзрост, пайшлі бараніць Радзіму. Брат забітага Станіслаў Булак-Балаховіч стварыў партызанскі атрад і змагаўся ў аточанай ворагам Варшаве. У маі 1940 года Станіслаў быў забіты падчас спробы арышту супрацоўнікамі гестапа.

Сын Юзафа Булак-Балаховіча Здзіслаў быў жаўнерам аднаго з атрадаў Арміі Краёвай, які дзейнічаў на Навагрудчыне. «Здруй» (такі псеўданім меў хлопец) памёр ад цяжкіх ран, атрыманых у адным з баёў з немцамі ў 1944 годзе. 

У 1994 годзе ля Гары Баторага ў Белавежскай пушчы пастаўлены помнік у гонар забітага генерала. А з 2010 года ў памяць пра Юзафа Булак-Балаховіча ў раёне Гайнаўкі і Белавежы адбываецца роварны рэйд.